Komizm: definicja, rodzaje, cechy i przykłady

Komizm to zjawisko społeczne, kulturowe i artystyczne, które od wieków stanowi nieodłączny element ludzkiego życia. Obecny zarówno w codziennej komunikacji, jak i w różnych dziedzinach sztuki, komizm pozwala na wyrażanie emocji, przemyśleń i uczuć, pełni funkcje relaksacyjne, a także krytyczne. W artykule przyjrzymy się bliżej poszczególnym aspektom komizmu, takim jak definicja, rodzaje, cechy, funkcje oraz omówimy różnorodne przykłady.

Co to jest komizm? Definicja

Komizm, jako efekt śmieszności, kontrastu, nieoczekiwanego i sprzeczności, stanowi jeden z głównych składników twórczości artystycznej i komunikacji międzyludzkiej. W literaturze i naukach społecznych można znaleźć wiele definicji komizmu, jednak wszystkie łączy wspólny mianownik – dążenie do wywołania u odbiorcy uczucia radości, uśmiechu lub śmiechu. Komizm bywa również kojarzony z ironią, satyrą i parodią, choć te pojęcia pełnią nieco inne funkcje.

Rodzaje komizmu

Komizm może przybierać różne formy, z których do najważniejszych zalicza się komizm sytuacyjny, słowny, postaci oraz związany z konwencjami.

Komizm sytuacyjny

Komizm sytuacyjny opiera się głównie na nieoczekiwanych zdarzeniach i sytuacjach, które prowadzą do komicznych rezultatów. Głównym celem jest stworzenie sytuacji, w której postacie lub otoczenie stają się źródłem śmiechu.

• Charakterystyka komizmu sytuacyjnego: Podstawą jest kontrast między tym, czego oczekiwaliśmy, a tym, co się naprawdę dzieje. Kiedy oczekiwania kolidują z rzeczywistością, pojawia się moment zaskoczenia, który wywołuje reakcję śmiechu.
• Mechanizmy powodujące śmiech w komizmie sytuacyjnym: Często polega to na wprowadzeniu postaci w niezręczne lub absurdalne sytuacje. Na przykład, kiedy postać próbuje ukryć coś przed inną postacią i jest coraz bliżej jej odkrycia – napięcie rośnie, a widzowie oczekują komicznego rozwiązania.
• Przykłady znanych scen komizmu sytuacyjnego w literaturze i filmie: Jednym z klasycznych przykładów może być scena z filmu „Some Like It Hot”, gdzie dwaj mężczyźni przebierają się za kobiety, aby uniknąć gangsterów. Ich próby przystosowania się do życia jako kobiety prowadzą do wielu zabawnych sytuacji.

Komizm słowny

Komizm słowny polega na grze słów, dwuznacznościach językowych czy niespodziewanych skojarzeniach. Jego źródłem jest język i sposób, w jaki używamy słów, aby wywołać śmiech.

• Definicja i cechy komizmu słownego: Jest to forma humoru, gdzie główne źródło śmiechu pochodzi z zabawy słowami, ich brzmieniem czy znaczeniem. Gra słowna, aluzje i inwersje językowe to podstawowe narzędzia tego rodzaju komizmu.
• Gra słowna jako główne narzędzie: Wykorzystuje się tutaj wieloznaczność słów, homofony czy zabawę konstrukcjami gramatycznymi. Przykładem są satyryczne wiersze Tuwima czy Mrożka, które bawią czytelników żartobliwym podejściem do języka.
• Znane aforyzmy i dowcipy wykorzystujące komizm słowny: Wielu komików, takich jak Groucho Marx, stało się znanych dzięki błyskotliwym, słownym żartom. Jeden z jego cytatów: „Poza tym, że to było moje ubranie, nic mi do niego nie pasowało”, doskonale ilustruje ten rodzaj komizmu.

Komizm postaci

Komizm postaci polega głównie na charakterystycznych cechach, zachowaniach czy słabostkach postaci, które stają się źródłem humoru. Postać staje się zabawna nie przez to, co robi, ale przez to, kim jest lub w jaki sposób reaguje na otaczającą ją rzeczywistość.

• Jak postać staje się źródłem komizmu?: Kluczem jest wyolbrzymienie pewnych cech postaci czy wprowadzenie kontrastu między jej oczekiwaniami a rzeczywistością. Nieśmiałe postaci, które nagle stają się odważne, lub aroganckie postaci, które są nieświadome swoich niedoskonałości, stanowią świetny materiał dla komizmu postaci.
• Archetypy komediowe w literaturze i dramacie: Od błazna w dramatach Szekspira, przez Don Kichota Cervantesa, aż po postać Michaela Scotta w „The Office” – różne postaci wykorzystują różne mechanizmy humorystyczne, ale wszystkie mają jedno wspólne: są źródłem śmiechu przez swoje cechy charakteru.
• Przykłady postaci, które stały się ikonami komizmu: Mr. Bean, kreacja Rowana Atkinsona, jest doskonałym przykładem postaci, której osobowość i sposób reagowania na świat wokół niej stanowią główne źródło humoru. Jego niesamowita zdolność do wpadania w kłopoty jest równie zabawna, jak jego niewerbalne reakcje na nie.

Komizm związany z konwencjami

Ten rodzaj komizmu polega na świadomym łamaniu, odwracaniu lub parodiowaniu ustalonych konwencji literackich, filmowych czy teatralnych. Często stosowany jest w celu krytyki społecznej, ale może też służyć czystej zabawie.

• Zrozumienie konwencji jako formy komizmu: Konwencje są jak niepisane reguły danego gatunku lub stylu. Łamanie ich lub ich niespodziewane odwrócenie prowadzi do zaskoczenia i śmiechu. Gdy postać w horrorze zamiast uciekać od potwora zaprasza go na herbatę, mamy do czynienia z komizmem związanym z konwencjami.
• Parodia i satyra jako gatunki eksploatujące komizm konwencyjny: Zarówno parodia, jak i satyra polegają na przekształcaniu znanych konwencji w sposób komiczny. „Monty Python and the Holy Grail” jest doskonałym przykładem parodii filmów o tematyce średniowiecznej.
• Klasyczne przykłady komizmu opartego na konwencjach w popkulturze: Filmy takie jak „Scary Movie” czy „Spaceballs” Mel’a Brooksa są świetnymi przykładami tego, jak można bawić się konwencjami, tworząc coś śmiesznego i oryginalnego jednocześnie.

Cechy komizmu

Komizm charakteryzuje się kilkoma istotnymi cechami, takimi jak:

• niespodziewane i sprzeczne sytuacje,
• przerysowanie,
• wyolbrzymienie,
• przekora,
• błyskotliwość,
• dowcip,
• ironia,
• zaskakujące połączenia,
• nieoczekiwane zwroty akcji.

Wszystkie te elementy sprawiają, że komizm przyciąga uwagę odbiorcy i pozwala na wywołanie u niego reakcji emocjonalnej.

Funkcje komizmu

Wśród funkcji komizmu najważniejsze są:

• rozrywka,
• relaks,
• odprężenie,
• krytyka społeczna, polityczna i moralna,
• wyrażanie emocji, uczuć i przemyśleń,
• zmiana perspektywy,
• wprowadzenie dystansu.

Komizm pozwala na oderwanie się od codziennych problemów, ale również na zwrócenie uwagi na ważne kwestie społeczne czy polityczne. Warto też zauważyć, że komizm często bywa narzędziem walki z przeciwnościami losu, dając poczucie ulgi i wsparcia.

Teorie komizmu

Wśród teorii komizmu wyróżnia się przede wszystkim teorię wyższości, niedopasowania, uwalniania napięcia oraz inkongruencji.

• Teoria wyższości: według niej komizm jest wyrazem przewagi jednostki lub grupy nad innymi. Przykładem tego rodzaju komizmu jest humor polityczny, gdzie komiczne sytuacje czy postaci mają na celu wykpienie przeciwników.
• Teoria niedopasowania: zakłada, że komizm powstaje jako efekt sprzeczności między oczekiwaniami a rzeczywistością. Przykładem może być tu dowcip, w którym oczekiwany zwrot akcji zostaje zastąpiony nieoczekiwanym, absurdalnym zakończeniem.
• Teoria uwalniania napięcia: przedstawia komizm jako sposób radzenia sobie ze stresem i napięciem. Przykładem mogą być tu żarty związane z trudnymi sytuacjami życiowymi czy zawodowymi.
• Teoria inkongruencji: tłumaczy komizm jako efekt niezgodności między różnymi elementami sytuacji, np. komizm wynikający z nieoczekiwanego połączenia dwóch zupełnie różnych rzeczy.

Przykłady komizmu w sztuce

Wybitne przykłady komizmu znajdziemy między innymi w literaturze. Przykładami jest między innymi „Zemsta” Aleksandra Fredro oraz „Skąpiec” Molièra.

• Komizm w „Skąpcu”: pojawia się przede wszystkim w postaci głównego bohatera, Papkina. Jego skąpstwo, oszczędność do granic zdrowego rozsądku oraz nieustanne próby oszczędzania na wszystkim stają się źródłem licznych zabawnych sytuacji. Na przykład, kiedy prosi on swojego sługę, żeby ten rozmawiał z nim krócej, aby oszczędzić na świecach.
• Komizm w „Zemście”: płynie z intrygi i sytuacji, w której dwa domy sąsiadujące ze sobą zostają połączone małżeństwem ich mieszkańców. Człowiek dumny i zasadniczy, jak Cześnik, staje naprzeciw młodej i upartej Podstoliny. Ich interakcje, nieporozumienia oraz dążenie do osiągnięcia własnych celów tworzą wiele humorystycznych sytuacji. Na przykład kiedy Cześnik próbuje zaaranżować małżeństwo między swoim siostrzeńcem a Podstoliną, ale wszystko idzie nie tak jak planował.

W teatrze, komedia dell’arte, z jej typowymi postaciami i improwizacją, stanowi doskonały przykład komizmu sytuacyjnego, podczas gdy farsa opiera się na wyolbrzymieniu i absurdu.

W filmie, twórczość takich reżyserów jak Charlie Chaplin, Buster Keaton, czy współcześnie, braci Coen, wykorzystuje komizm w różnych formach, aby poruszyć kwestie społeczne, filozoficzne oraz egzystencjalne. W przypadku komedii telewizyjnych, jak „Przyjaciele” czy „Curb Your Enthusiasm”, komizm wynika z codziennych, błahych sytuacji, które stają się źródłem humoru.

W innych dziedzinach sztuki, jak np. w karykaturze czy komiksie, komizm często opiera się na przerysowaniu, grotesce oraz parodii. Warto wymienić tu twórczość Andrzeja Mleczko oraz Zbigniewa Lengrena, którzy poprzez swój humor graficzny komentują rzeczywistość polityczną i społeczną.

Podsumowanie

Komizm to zjawisko złożone, które odgrywa istotną rolę w życiu człowieka i kulturze. Jego definicje, rodzaje, cechy i funkcje są różnorodne, lecz zawsze mają na celu wywołanie u odbiorcy emocji, refleksji czy krytyki.

Przykłady komizmu w sztuce dowodzą, że ten sposób wyrażania myśli i uczuć jest uniwersalny, niezależnie od epoki czy kontekstu. Warto zatem pamiętać o wartości komizmu jako narzędzia artystycznego, społecznego i kulturowego, które pomaga ludziom radzić sobie z trudnościami życiowymi, a jednocześnie zachować dystans i krytyczny umysł.