Komizm to zjawisko społeczne, kulturowe i artystyczne, które od wieków stanowi nieodłączny element ludzkiego życia. Obecny zarówno w codziennej komunikacji, jak i w różnych dziedzinach sztuki, komizm pozwala na wyrażanie emocji, przemyśleń i uczuć, pełni funkcje relaksacyjne, a także krytyczne. W artykule przyjrzymy się bliżej poszczególnym aspektom komizmu, takim jak definicja, rodzaje, cechy, funkcje oraz omówimy różnorodne przykłady.
Co to jest komizm? Definicja
Komizm, jako efekt śmieszności, kontrastu, nieoczekiwanego i sprzeczności, stanowi jeden z głównych składników twórczości artystycznej i komunikacji międzyludzkiej. W literaturze i naukach społecznych można znaleźć wiele definicji komizmu, jednak wszystkie łączy wspólny mianownik – dążenie do wywołania u odbiorcy uczucia radości, uśmiechu lub śmiechu. Komizm bywa również kojarzony z ironią, satyrą i parodią, choć te pojęcia pełnią nieco inne funkcje.
Rodzaje komizmu
Komizm może przybierać różne formy, z których do najważniejszych zalicza się komizm sytuacyjny, słowny, postaci oraz związany z konwencjami.
- Komizm sytuacyjny: śmieszność wynikająca z nieoczekiwanych zdarzeń. Klasycznym przykładem są sytuacje z filmów Charliego Chaplina, gdzie śmieszność wynika z nieoczekiwanych zdarzeń i niezręczności bohaterów.
- Komizm słowny: opiera się na grze słów, dowcipach, aluzjach i innych środkach językowych. Przykładem są satyryczne wiersze Tuwima czy Mrożka, które bawią czytelników żartobliwym podejściem do języka.
- Komizm postaci: polega na śmieszności wynikającej z cech charakteru, zachowań lub wyglądu postaci. Dobrym przykładem jest tu postać Ignacego R. Donelly’ego w „Ferdydurke” Gombrowicza, który z jednej strony budzi uśmiech czytelnika swoim przesadzonym snobizmem, z drugiej zaś staje się obiektem refleksji nad kondycją człowieka i społeczeństwa.
- Komizm związany z konwencjami: śmieszność wynikająca z parodii, pastiszu czy groteski. Przykładem może być twórczość Monty Pythona, która często odwołuje się do znanych konwencji filmowych, wyolbrzymiając je i ośmieszając.
Cechy komizmu
Komizm charakteryzuje się kilkoma istotnymi cechami, takimi jak:
- niespodziewane i sprzeczne sytuacje,
- przerysowanie,
- wyolbrzymienie,
- przekora,
- błyskotliwość,
- dowcip,
- ironia,
- zaskakujące połączenia,
- nieoczekiwane zwroty akcji.
Wszystkie te elementy sprawiają, że komizm przyciąga uwagę odbiorcy i pozwala na wywołanie u niego reakcji emocjonalnej.
Funkcje komizmu
Wśród funkcji komizmu najważniejsze są:
- rozrywka,
- relaks,
- odprężenie,
- krytyka społeczna, polityczna i moralna,
- wyrażanie emocji, uczuć i przemyśleń,
- zmiana perspektywy,
- wprowadzenie dystansu.
Komizm pozwala na oderwanie się od codziennych problemów, ale również na zwrócenie uwagi na ważne kwestie społeczne czy polityczne. Warto też zauważyć, że komizm często bywa narzędziem walki z przeciwnościami losu, dając poczucie ulgi i wsparcia.
Teorie komizmu
Wśród teorii komizmu wyróżnia się przede wszystkim teorię wyższości, niedopasowania, uwalniania napięcia oraz inkongruencji.
- Teoria wyższości: według niej komizm jest wyrazem przewagi jednostki lub grupy nad innymi. Przykładem tego rodzaju komizmu jest humor polityczny, gdzie komiczne sytuacje czy postaci mają na celu wykpienie przeciwników.
- Teoria niedopasowania: zakłada, że komizm powstaje jako efekt sprzeczności między oczekiwaniami a rzeczywistością. Przykładem może być tu dowcip, w którym oczekiwany zwrot akcji zostaje zastąpiony nieoczekiwanym, absurdalnym zakończeniem.
- Teoria uwalniania napięcia: przedstawia komizm jako sposób radzenia sobie ze stresem i napięciem. Przykładem mogą być tu żarty związane z trudnymi sytuacjami życiowymi czy zawodowymi.
- Teoria inkongruencji: tłumaczy komizm jako efekt niezgodności między różnymi elementami sytuacji, np. komizm wynikający z nieoczekiwanego połączenia dwóch zupełnie różnych rzeczy.
Przykłady komizmu w sztuce
Przykładów komizmu w sztuce można znaleźć bardzo wiele, zarówno w literaturze, teatrze, filmie, jak i w innych dziedzinach. W literaturze warto wymienić twórczość Molière’a, Gogola, Witkacego czy Woody’ego Allena. Ich utwory obfitują w zabawne sytuacje, dowcipne dialogi i błyskotliwe obserwacje społeczne.
W teatrze, komedia dell’arte, z jej typowymi postaciami i improwizacją, stanowi doskonały przykład komizmu sytuacyjnego, podczas gdy farsa opiera się na wyolbrzymieniu i absurdu.
W filmie, twórczość takich reżyserów jak Charlie Chaplin, Buster Keaton, czy współcześnie, braci Coen, wykorzystuje komizm w różnych formach, aby poruszyć kwestie społeczne, filozoficzne oraz egzystencjalne. W przypadku komedii telewizyjnych, jak „Przyjaciele” czy „Curb Your Enthusiasm”, komizm wynika z codziennych, błahych sytuacji, które stają się źródłem humoru.
W innych dziedzinach sztuki, jak np. w karykaturze czy komiksie, komizm często opiera się na przerysowaniu, grotesce oraz parodii. Warto wymienić tu twórczość Andrzeja Mleczko oraz Zbigniewa Lengrena, którzy poprzez swój humor graficzny komentują rzeczywistość polityczną i społeczną.
Podsumowanie
Komizm to zjawisko złożone, które odgrywa istotną rolę w życiu człowieka i kulturze. Jego definicje, rodzaje, cechy i funkcje są różnorodne, lecz zawsze mają na celu wywołanie u odbiorcy emocji, refleksji czy krytyki.
Przykłady komizmu w sztuce dowodzą, że ten sposób wyrażania myśli i uczuć jest uniwersalny, niezależnie od epoki czy kontekstu. Warto zatem pamiętać o wartości komizmu jako narzędzia artystycznego, społecznego i kulturowego, które pomaga ludziom radzić sobie z trudnościami życiowymi, a jednocześnie zachować dystans i krytyczny umysł.