Śmierć od zawsze fascynowała i przerażała ludzkość. Nic dziwnego, że motyw ten znalazł swoje odzwierciedlenie w sztuce, a szczególnie w literaturze. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych wątków związanych ze śmiercią jest danse macabre, czyli taniec śmierci. Przyjrzyjmy się bliżej, jak motyw ten funkcjonował w literaturze na przestrzeni wieków.
Geneza motywu danse macabre
Motyw danse macabre wywodzi się ze średniowiecza, kiedy to śmierć była wszechobecna ze względu na liczne wojny, epidemie i niski poziom medycyny. Ludzie tamtych czasów żyli w ciągłym strachu przed śmiercią, co znalazło odzwierciedlenie w sztuce. Pierwsze przedstawienia danse macabre pojawiły się w XIV wieku we Francji, skąd rozprzestrzeniły się na całą Europę.
Charakterystyka motywu danse macabre
Danse macabre przedstawia korowód ludzi różnych stanów, prowadzonych przez personifikację śmierci, najczęściej w postaci szkieletu. Śmierć jest tu przedstawiona jako siła demokratyczna, która nie rozróżnia bogatych i biednych, młodych i starych. Wszyscy muszą za nią podążyć w ostatecznym tańcu.
Motyw ten miał za zadanie uświadomić ludziom marność ziemskiego życia i nieuchronność śmierci. Przypominał, że bez względu na status społeczny, każdego czeka ten sam los. Danse macabre pełnił więc funkcję moralizatorską i dydaktyczną.
Przykłady motywu danse macabre
Literatura średniowieczna
W literaturze średniowiecznej motyw danse macabre pojawia się między innymi w:
- „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” – anonimowym polskim utworze z XV wieku, w którym Śmierć w formie dialogu uświadamia Mistrzowi Polikarpowi nieuchronność ludzkiego losu
- „Dialogus mortis cum homine” – łacińskim utworze z XIV wieku, będącym pierwowzorem „Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
W obu tych tekstach Śmierć jest przedstawiona jako postać wszechpotężna i bezwzględna, przed którą nikt nie może uciec. Wzywa ona reprezentantów różnych stanów do odbycia ostatniej podróży, podkreślając równość wszystkich ludzi wobec kresu życia.
Literatura renesansu
Motyw danse macabre pojawia się również w twórczości renesansowych pisarzy, między innymi:
- François Villona, który w „Wielkim Testamencie” zawarł fragmenty opisujące taniec śmierci
- Hansa Holbeina, autora cyklu drzeworytów zatytułowanego „Taniec śmierci”, ilustrującego wiersze Villona
Renesansowe ujęcie danse macabre kładzie nacisk na aspekt wanitatywny, czyli przemijalność i marność ludzkiego życia. Śmierć jest tu przedstawiana jako siła niszcząca wszelkie ziemskie przyjemności i zaszczyty.
Literatura baroku
W epoce baroku motyw danse macabre zyskuje szczególną popularność. Pojawia się on między innymi w twórczości:
- Józefa Baki, autora „Uwag śmierci niechybnej”, w których śmierć jest przedstawiona w sposób groteskowy i przerażający
- Jana Andrzeja Morsztyna, który w wierszu „Nowe niebo albo piekło” ukazuje danse macabre jako kpinę z ludzkiej pychy i próżności
Barokowe przedstawienia tańca śmierci podkreślają grozę i makabryczność śmierci. Mają one na celu wzbudzenie w odbiorcy uczucia strachu i skłonienie go do refleksji nad własnym życiem.
Literatura romantyzmu
W epoce romantyzmu motyw danse macabre pojawia się rzadziej, ale nadal jest obecny, na przykład w:
- „Dziadach” Adama Mickiewicza, gdzie w scenie „Wielkiej Improwizacji” Konrad wyobraża sobie korowód mar i widm, prowadzony przez Śmierć
- „Kordianie” Juliusza Słowackiego, w którym tytułowy bohater w scenie na Mont Blanc rozmyśla o śmierci i nicości ludzkiego istnienia
Romantyczne ujęcie danse macabre kładzie nacisk na aspekt metafizyczny i tajemniczy śmierci. Motyw ten służy wyrażeniu egzystencjalnych lęków i refleksji nad sensem życia.
Literatura pozytywizmu
W epoce pozytywizmu motyw danse macabre pojawia się sporadycznie, ustępując miejsca tematyce społecznej i obyczajowej. Można go jednak odnaleźć na przykład w:
- noweli „Antek” Bolesława Prusa, gdzie śmierć głównego bohatera jest przedstawiona w sposób naturalistyczny i pozbawiony metafizycznej otoczki
- powieści „Lalka” Bolesława Prusa, w której śmierć Wokulskiego można interpretować jako swego rodzaju danse macabre, podkreślający marność ludzkich dążeń i ambicji
Literatura Młodej Polski
W epoce Młodej Polski motyw danse macabre przeżywa renesans popularności. Pojawia się on między innymi w twórczości:
- Kazimierza Przerwy-Tetmajera, autora cyklu wierszy „Taniec śmierci”, w których śmierć jest przedstawiona jako mroczna i fascynująca siła
- Stanisława Wyspiańskiego, który w dramacie „Wesele” zawarł elementy danse macabre w postaci widm i upiorów nawiedzających bohaterów
Młodopolskie ujęcie tańca śmierci kładzie nacisk na aspekt dekadenckii i estetyzujący. Śmierć jest tu często przedstawiana jako mroczne i pociągające zjawisko, będące źródłem artystycznej inspiracji.
Literatura współczesna
We współczesnej literaturze motyw danse macabre pojawia się rzadziej, ale nadal można go odnaleźć, na przykład w:
- powieści „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa, gdzie bal u Szatana można interpretować jako swego rodzaju danse macabre
- opowiadaniu „Śmierć w Breslau” Marka Krajewskiego, w którym seryjny morderca inscenizuje taniec śmierci z użyciem swoich ofiar
Współczesne ujęcia danse macabre często mają charakter pastiszu lub dekonstrukcji tradycyjnego motywu. Służą one wyrażeniu egzystencjalnych lęków i refleksji nad kondycją człowieka w zmechanizowanym i zdehumanizowanym świecie.
Podsumowanie
Motyw danse macabre jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i trwałych wątków w literaturze europejskiej. Na przestrzeni wieków służył on wyrażeniu różnych aspektów ludzkiego stosunku do śmierci – od średniowiecznego strachu i pokory, przez barokową grozę i makabrę, po młodopolską fascynację mrokiem i dekadencją.
Niezależnie od epoki, danse macabre zawsze skłaniał do refleksji nad przemijalnością życia i równością wszystkich ludzi wobec śmierci. Dzięki temu pozostaje on aktualny i inspirujący dla twórców również w czasach współczesnych.