Dom w literaturze to motyw niezwykle nośny i uniwersalny. Może być symbolem bezpieczeństwa i szczęścia, ale też źródłem cierpienia i frustracji. Może łączyć się z tematyką patriotyczną i narodową, ale też stać się miejscem poszukiwania własnej tożsamości. Może wreszcie być świadkiem przemijania i historii, ale jednocześnie przestrzenią spotkań i dialogu. Niezależnie od tego, jak jest przedstawiany, dom zawsze pozostaje miejscem, do którego chcemy wracać – choćby tylko w marzeniach i wspomnieniach.
Dom jako ostoja spokoju i szczęścia
W wielu utworach literackich dom jawi się jako oaza spokoju i szczęścia, do której bohaterowie tęsknią i pragną powrócić. Tak jest w przypadku epopei Homera „Odyseja”, gdzie tytułowy bohater przez wiele lat walczy z przeciwnościami losu, by w końcu dotrzeć do swojej rodzinnej Itaki i ukochanej żony Penelopy. Dom jest tu symbolem wszystkiego, co dobre i wartościowe w życiu człowieka.
Podobnie przedstawia dom Jan Kochanowski w swojej fraszce „Na dom w Czarnolesie”. Poeta opisuje swój wiejski dworek jako miejsce ciche i spokojne, gdzie można wieść szczęśliwe życie w otoczeniu bliskich. Dom w Czarnolesie to symbol harmonii i wewnętrznego ładu, do którego Kochanowski zawsze chętnie powracał.
Idylliczny obraz domu kreśli też Adam Mickiewicz w epopei narodowej „Pan Tadeusz”. Soplicowo to nie tylko siedziba rodu Sopliców, ale też ostoja polskości i patriotyzmu. To miejsce, gdzie kultywuje się tradycje, pielęgnuje więzi rodzinne i sąsiedzkie. Dom w Soplicowie jest przedstawiony jako azyl, w którym można schronić się przed złem zewnętrznego świata.
Dom jako źródło cierpienia i nieszczęścia
Nie zawsze jednak dom kojarzy się z pozytywnymi emocjami. Czasem staje się miejscem, które bohaterowie pragną opuścić, uciec od niego jak najdalej. Tak jest w przypadku dramatu Henryka Ibsena „Dom lalki”, gdzie tytułowa bohaterka Nora czuje się zniewolona i ograniczona przez swoją rolę żony i matki. Dom staje się dla niej więzieniem, z którego musi się wyzwolić, by odnaleźć własną tożsamość.
Również w powieści Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara” dom głównego bohatera Rodiona Raskolnikowa jest miejscem ponurym i przytłaczającym. To ciasna, duszna i brudna kawalerka, która odzwierciedla stan psychiczny Raskolnikowa – jego rozterki moralne, poczucie winy i osamotnienie. Dom staje się tu symbolem upadku i degradacji człowieka.
Motyw domu jako źródła cierpienia pojawia się także w dramacie Tadeusza Różewicza „Kartoteka”. Bohater utworu, Bohater, mieszka w ciasnym, zagraconym pokoju, który jest odzwierciedleniem jego wewnętrznego chaosu i rozpadu osobowości. Dom nie daje mu poczucia bezpieczeństwa, a wręcz przeciwnie – potęguje jego lęki i frustracje.
Dom jako symbol polskości i patriotyzmu
W literaturze polskiej motyw domu często łączy się z tematyką patriotyczną i narodowowyzwoleńczą. Dom staje się tu ostoją polskości, miejscem, gdzie pielęgnuje się język, kulturę i tradycję. Tak jest w przypadku wspomnianego już „Pana Tadeusza” Mickiewicza, ale także w innych utworach, jak choćby „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej.
W powieści Orzeszkowej dwór Korczyńskich jest nie tylko domem rodzinnym, ale też symbolem trwania narodu mimo trudnych okoliczności historycznych. To miejsce, gdzie bohaterowie kultywują pamięć o powstaniu styczniowym, pielęgnują język polski i starają się zachować tożsamość narodową w czasach zaborów.
Podobną funkcję pełni dworek Niechciców w „Nocy i dniach” Marii Dąbrowskiej. To dom, w którym bohaterowie próbują odnaleźć sens życia w trudnych czasach I wojny światowej i odzyskiwania niepodległości. Dworek staje się ostoją tradycji i wartości, które pozwalają przetrwać nawet w najtrudniejszych momentach.
Dom jako miejsce powrotów
W wielu utworach literackich dom jest przedstawiany jako miejsce, do którego bohaterowie zawsze mogą wrócić, niezależnie od tego, jak daleko od niego odeszli. Tak jest w przypadku „Lalki” Bolesława Prusa, gdzie główny bohater Stanisław Wokulski po latach tułaczki i poszukiwań sensu życia ostatecznie wraca do rodzinnego miasta i domu, w którym się wychował.
Również w opowiadaniu Stefana Żeromskiego „Rozdziobią nas kruki, wrony” główny bohater, powstaniec styczniowy, po latach emigracji wraca do rodzinnego dworku, by tam spędzić ostatnie chwile życia. Dom staje się dla niego miejscem, gdzie może odnaleźć spokój i pogodzić się z przeszłością.
Motyw powrotu do domu pojawia się także w „Chłopach” Władysława Reymonta. Główny bohater Maciej Boryna po latach tułaczki i pracy na obczyźnie wraca do rodzinnej wsi Lipce, by tam dożyć swoich dni. Dom rodzinny jest dla niego miejscem, gdzie czuje się najlepiej, gdzie odnajduje sens i cel życia.
Dom jako miejsce poszukiwania tożsamości
W niektórych utworach literackich dom staje się miejscem, w którym bohaterowie poszukują swojej tożsamości, próbują zrozumieć, kim są i jaki jest ich cel w życiu. Tak jest w przypadku powieści Witolda Gombrowicza „Trans-Atlantyk”, gdzie główny bohater, emigrant, próbuje odnaleźć swoje miejsce w obcym kraju i kulturze.
Również w „Cudzoziemce” Marii Kuncewiczowej główna bohaterka Róża poszukuje swojej tożsamości, próbując pogodzić polskie korzenie z życiem we Francji. Dom staje się dla niej symbolem rozdwojenia, miejscem, gdzie ścierają się różne kultury i wartości.
Motyw poszukiwania tożsamości w domu rodzinnym pojawia się także w „Solaris” Stanisława Lema. Główny bohater Kris Kelvin wraca na stację badawczą na planecie Solaris, by tam zmierzyć się z duchami przeszłości i odnaleźć sens swojego życia. Dom, choć w tym przypadku bardzo nietypowy, staje się miejscem konfrontacji z samym sobą i swoimi lękami.
Dom jako symbol przemijania
W wielu utworach literackich dom staje się symbolem przemijania, miejscem, które trwa mimo upływu czasu i zmian zachodzących w świecie. Tak jest w przypadku „Starej baśni” Józefa Ignacego Kraszewskiego, gdzie dwór Piastów jest świadkiem narodzin państwa polskiego i przemian cywilizacyjnych.
Również w „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego dwór w Nawłoci staje się symbolem odchodzącej w przeszłość epoki, miejscem, które nie przystaje do nowych czasów i nowej rzeczywistości. Dom jest tu świadkiem historii, ale jednocześnie sam staje się jej ofiarą.
Motyw domu jako symbolu przemijania pojawia się także w „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa. Mieszkanie Mistrza staje się miejscem, gdzie czas płynie inaczej, gdzie przeszłość miesza się z teraźniejszością. To symbol ulotności ludzkiego życia i kruchości wspomnień.
Dom jako miejsce spotkań i dialogu
W niektórych utworach literackich dom staje się miejscem spotkań i dialogu, przestrzenią, w której bohaterowie mogą wymienić poglądy, podzielić się swoimi doświadczeniami i emocjami. Tak jest w przypadku „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, gdzie bronowicka chata staje się miejscem konfrontacji różnych postaw i idei.
Również w „Dziadach” Adama Mickiewicza dom księdza jest miejscem, gdzie spotykają się żywi i umarli, gdzie dochodzi do dialogu między światem realnym a światem duchowym. Dom staje się tu przestrzenią sacrum, miejscem, gdzie możliwy jest kontakt z transcendencją.
Motyw domu jako miejsca spotkań pojawia się także w „Tangu” Sławomira Mrożka. Mieszkanie Stomilów staje się areną absurdalnych dialogów i konfrontacji między różnymi pokoleniami i światopoglądami. Dom jest tu symbolem chaosu i rozpadu wartości, ale jednocześnie miejscem, gdzie wciąż możliwa jest komunikacja i porozumienie.