Od mitycznych bogów, przez surowych patriarchów, po zagubionych i nieobecnych ojców współczesności – każda epoka przynosiła nowe ujęcia motywu ojca. Literatura pokazuje, że relacja ojca z dzieckiem jest kluczowa dla kształtowania tożsamości i postaw życiowych. Może być źródłem siły i mądrości, ale też bólu i traumy. Niezależnie od czasów, motyw ojca pozostaje uniwersalny i wciąż inspiruje pisarzy do podejmowania tego tematu na nowo.
Ojciec w mitologii i Biblii
W mitologiach wielu kultur ojciec ukazywany jest jako potężny bóg, stwórca i władca. Przykładem może być Zeus w mitologii greckiej czy Odyn w mitologii nordyckiej. Ojciec jest tu postacią dominującą, decydującą o losach świata i ludzi.
Również w Biblii odnajdujemy motyw Boga Ojca, który jest miłosierny, ale i surowy. Przypowieść o synu marnotrawnym ukazuje ojca, który wybacza i przyjmuje skruszonego syna z miłością. Z kolei historia Abrahama gotowego poświęcić swego syna Izaaka na ołtarzu, pokazuje ojca posłusznego Bogu, nawet za cenę wielkiego cierpienia.
Ojciec w tragedii antycznej
W antycznych tragediach greckich motyw ojca jest silnie związany z fatum i nieuchronnością losu. W „Królu Edypie” Sofoklesa tytułowy bohater nieświadomie zabija swojego ojca i poślubia matkę, co prowadzi do tragicznego finału.
Innym przykładem jest Agamemnon z „Orestei” Ajschylosa, który poświęca córkę Ifigenię, aby przebłagać bogów i ruszyć na wojnę trojańską. Jego decyzja ma tragiczne konsekwencje dla całej rodziny.
Ojciec w literaturze średniowiecza i renesansu
W średniowieczu i renesansie ojciec ukazywany jest często jako surowy patriarcha, strażnik moralności i tradycji. W „Boskiej komedii” Dantego ojciec Wergiliusz jest przewodnikiem poety po zaświatach, uosabiając mądrość i autorytet.Szekspir w swoich dramatach kreśli złożone portrety ojców.
Król Lear to despotyczny władca, który traci rozum i władzę, gdy jego córki okazują się niewdzięczne. Z kolei Poloniusz z „Hamleta” jest nadopiekuńczym, ale i śmiesznym ojcem, który ginie z ręki głównego bohatera.
Ojciec w literaturze romantyzmu
Romantyzm przynosi bardziej zindywidualizowany i emocjonalny obraz ojca. W „Konradzie Wallenrodzie” Adama Mickiewicza tytułowy bohater porzuca swego syna, aby wypełnić patriotyczny obowiązek. Jego postawa budzi kontrowersje, ale jest też wyrazem tragizmu epoki.
W „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego hrabia Henryk jest ojcem, który nie potrafi odnaleźć się w nowej rzeczywistości i popada w obłęd. Jego losy odzwierciedlają niepokoje i rozterki XIX-wiecznej szlachty.
Ojciec w literaturze pozytywizmu i Młodej Polski
W drugiej połowie XIX wieku pojawia się krytyczny obraz ojca, który nie spełnia swojej roli. W „Lalce” Bolesława Prusa Stanisław Wokulski wspomina swojego ojca alkoholika, który przyczynił się do upadku rodziny.
Z kolei w „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej Benedykt Korczyński jest surowym i wymagającym ojcem, który nie okazuje uczuć swoim dzieciom. Jego postawa odzwierciedla patriarchalne stosunki w XIX-wiecznym dworze szlacheckim.
Ojciec w literaturze XX wieku – okres międzywojenny
Literatura XX-lecia międzywojennego przynosi pogłębioną analizę psychologiczną postaci ojca. W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego Seweryn Baryka jest idealistą, który nie potrafi odnaleźć się w powojennej rzeczywistości i popełnia samobójstwo. Jego syn Cezary musi zmierzyć się z trudnym dziedzictwem ojca.
W opowiadaniach Brunona Schulza ojciec jest postacią fascynującą, ale i zagadkową, balansującą na granicy jawy i snu. Jego przemiany i eksperymenty są źródłem zarówno zachwytu, jak i niepokoju dla narratora-syna.
Ojciec w literaturze wojny i okupacji
II wojna światowa przynosi tragiczne doświadczenia, które odciskają piętno na relacjach ojców i dzieci. W opowiadaniu Tadeusza Borowskiego „Dzień na Harmenzach” ojciec wymierza synowi okrutną karę za kradzież chleba w obozie koncentracyjnym. Ekstremalne warunki zagrażają podstawowym wartościom i więziom rodzinnym.
Z kolei w „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego ojciec narratora umiera w łagrze, stając się symbolem ofiary systemu totalitarnego. Jego śmierć jest wielką traumą dla syna, który musi dojrzewać w nieludzkich warunkach.
Ojciec w literaturze współczesnej
W literaturze współczesnej motyw ojca jest często związany z poszukiwaniem tożsamości i próbą zrozumienia przeszłości. W „Tańcu na cudzym weselu” Bronisława Wildsteina narrator odkrywa mroczne tajemnice swojego ojca z czasów stalinizmu. Musi zmierzyć się z bolesnym dziedzictwem i dokonać moralnych wyborów.
Ojciec bywa też ukazywany jako postać nieobecna, która jednak wciąż wpływa na losy bohaterów. Tak jest w „Gnoju” Wojciecha Kuczoka, gdzie despotyczny ojciec znęca się nad rodziną, a jego cień prześladuje syna nawet po latach.