Sen od wieków fascynował ludzkość, stanowiąc inspirację dla artystów, pisarzy i poetów. W literaturze motyw snu pełni różnorodne funkcje – od proroczych wizji, przez odzwierciedlenie stanów emocjonalnych bohaterów, aż po narzędzie do zgłębiania ludzkiej psychiki. Przyjrzyjmy się bliżej temu, jak autorzy na przestrzeni epok wykorzystywali oniryczne obrazy w swoich dziełach.
Starożytność i mitologia – sen jako przepowiednia
W mitologii greckiej personifikacją snu był Hypnos, brat bliźniak Tanatosa – boga śmierci. Hypnos zsyłał na ludzi sen, dotykając ich makiem. Jego syn Morfeusz odpowiadał za sny o ludziach, a dwaj bracia – o zwierzętach i przedmiotach. Starożytni wierzyli, że sny mają charakter proroczy i są przekazem od bogów.
Motyw snu jako przepowiedni pojawia się również w Biblii. W Starym Testamencie znajdujemy historię Józefa, który trafnie interpretuje sny faraona o siedmiu tłustych i chudych krowach, przepowiadając lata dostatku i głodu.
Renesans – sen jako narzędzie symboliczne
W epoce renesansu sen stał się narzędziem do przekazywania treści symbolicznych. Doskonałym przykładem jest komedia Williama Szekspira „Sen nocy letniej”, gdzie świat realny przeplata się z fantastycznym. Bohaterowie, zasypiając, doświadczają obecności elfów i wróżek, przeżywając perypetie na pograniczu jawy i snu.
Jan Kochanowski w utworze „Do snu” przedstawia sen jako przyjaciela, który pozwala oswoić się z myślą o śmierci i przenieść duszę w rzeczywistość pozaziemską. Z kolei w „Trenie XIX” sen staje się sposobem na spotkanie ze zmarłą córką Urszulą.
Romantyzm – sen jako objawienie mistyczne
Romantycy postrzegali sen jako bramę do innego świata, płaszczyznę mistycznego doznania. W „Dziadach” cz. III Adama Mickiewicza sen więźnia w Prologu, sen Ewy i sen Senatora są konkretyzacją życia wewnętrznego każdego z bohaterów. Wizja księdza Piotra ma charakter profetyczny, zapowiadając przyszłość.
Juliusz Słowacki w dramacie „Sen srebrny Salomei” wykorzystuje konwencję oniryczną do zobrazowania stanu umysłu bohatera, osaczanego przez irracjonalność i grozę.
Pozytywizm – sen jako odzwierciedlenie psychiki
W epoce pozytywizmu sen zaczęto postrzegać jako zwierciadło duszy, miejsce uzewnętrzniania podświadomych emocji i lęków. W „Lalce” Bolesława Prusa sny Stanisława Wokulskiego i Ignacego Rzeckiego są istotnymi elementami, pozwalającymi na głębsze poznanie bohaterów.
Rzecki, samotnik stroniący od ludzi, śni o wizycie w teatrze, gdzie zamiast albumu dostaje kalesony. Sen odzwierciedla jego obawy i kompleksy. Z kolei Wokulski po poznaniu Izabeli Łęckiej śni o niej pod postacią monstrum, co symbolizuje jego podświadome lęki związane z tą relacją.
Młoda Polska – powrót do oniryzmu romantycznego
Młoda Polska na nowo odkryła sen i jego funkcje w literaturze według romantycznych koncepcji. W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego cała druga część dramatu zbudowana jest z konwencji onirycznej. Pojawiające się duchy i zjawy są projekcją wyobraźni postaci realnych, uosabiając ich pragnienia, lęki i dążenia.
Bruno Schulz w „Sklepach cynamonowych” tworzy oniryczny, odrealniony świat, pełen niezwykłego piękna. Rzeczywistość przybiera u niego kształt snu, w którym granice między jawą a fantazją zacierają się.
XX wiek – sen w służbie psychoanalizy
W XX wieku, wraz z rozwojem psychoanalizy Zygmunta Freuda, sen stał się narzędziem do zgłębiania ludzkiej psychiki. Pisarze chętnie sięgali po motywy oniryczne, aby ukazać nieświadome pragnienia i lęki bohaterów.
W „Procesie” Franza Kafki główny bohater, Józef K., doświadcza absurdalnych, koszmarnych sytuacji, niczym w sennym majakowaniu. Oniryzm służy tu do zobrazowania egzystencjalnego zagubienia człowieka w obliczu niezrozumiałych mechanizmów władzy i prawa.
Surrealizm – sen jako źródło artystycznej inspiracji
Surrealiści uczynili z obrazów sennych główne źródło swojej twórczości. Dążyli do uwolnienia wyobraźni spod kontroli rozumu, czerpiąc inspirację z teorii psychoanalitycznych. Ich dzieła charakteryzują się irracjonalnością, zaskakującymi zestawieniami obrazów i zaburzeniem logiki.
Przykładem powieści surrealistycznej jest „Nadja” André Bretona, gdzie narrator opisuje swoje oniryczne doświadczenia i spotkania z tytułową bohaterką. Rzeczywistość miesza się tu z marzeniami sennymi, tworząc enigmatyczny, poetycki świat.
Realizm magiczny – oniryzm w służbie metafory
W nurcie realizmu magicznego sen często służy jako metafora, pozwalająca na głębsze zrozumienie rzeczywistości. W „Stu latach samotności” Gabriela Garcíi Márqueza motywy oniryczne przeplatają się z realnymi wydarzeniami, tworząc atmosferę cudowności i tajemnicy.
Śpiący Macondo, miasteczko otoczone mgłą zapomnienia, symbolizuje odcięcie od świata zewnętrznego i pogrążenie w marazmie. Sny bohaterów odzwierciedlają ich tęsknoty, pragnienia i obawy, stając się kluczem do zrozumienia ich losów.
Postmodernizm – sen jako gra z konwencją
Postmodernizm chętnie sięga po motyw snu, aby podważyć granice między rzeczywistością a fikcją literacką. W „Imię róży” Umberta Eco główny bohater, Wilhelm z Baskerville, wielokrotnie zasypia i śni, a jego oniryczne wizje mieszają się z rzeczywistością opactwa.
Sen staje się tu narzędziem autotematycznym, zwracającym uwagę na fikcyjny status powieści. Jednocześnie sny Wilhelma zawierają tropy i wskazówki, istotne dla rozwikłania kryminalnej zagadki, wokół której toczy się fabuła.
Literatura współczesna – oniryzm jako forma ekspresji
We współczesnej literaturze sen wciąż pozostaje istotnym motywem, pozwalającym autorom na swobodną ekspresję i poszukiwanie nowych form wyrazu. Wisława Szymborska w wierszu „Pochwała snów” pisze: „Sny mają tę wyższość nad jawą, że nie ma w nich drobnych usterek”.
Oniryczne obrazy służą dziś nie tylko do odkrywania ludzkiej psychiki, ale też do kreowania alternatywnych rzeczywistości, będących komentarzem do współczesnego świata. Sen staje się przestrzenią wolności, w której możliwe jest przekraczanie granic i kwestionowanie utartych schematów myślenia.
Podsumowanie
Motyw snu w literaturze ewoluował na przestrzeni wieków, pełniąc różnorodne funkcje – od proroczych wizji, przez symboliczne obrazy, aż po narzędzie introspekcji. Niezależnie od epoki, oniryczne przedstawienia pozwalały autorom zgłębiać ludzką psychikę, wyrażać to, co niewyrażalne i poszukiwać ukrytych sensów.
Sen pozostaje niewyczerpanym źródłem inspiracji dla pisarzy, oferując możliwość kreowania światów na pograniczu jawy i fantazji. Dzięki temu literatura zyskuje nowy wymiar, stając się przestrzenią, w której możliwe jest przekraczanie granic rzeczywistości i odkrywanie prawd niedostępnych na co dzień.